Το Μακεδονικό ζήτημα και η ιστοριογραφική ανάλυση

Εν ταις επαρχίαις (Καζάδες) Κορυτσάς και Σταρόβου και τοις μουδουρλικίοις Οπαρίου και Μπιλίστης ο χριστιανικός πληθυσμός είναι δίγλωσσος, ελληναλβανικός, ομιλών δηλαδή αμφοτέρας τας γλώσσας την τε ελληνικήν και την αλβανικήν κατ οίκον και εν ταις αναστροφαίς· εν ταις εκκλησίαις όμως, τοις παιδευτηρίοις, ταις εμπορικαίς συναλλαγαίς και ταις ανταποκρίσεσι μόνης της ελληνικής γλώσσης ποιείται χρήσιν. Ο ελληνοαλβανικός ούτος πληθυσμός έχων την εθνικήν συνείδησιν ελληνικήν, διατελεί αδιάσπαστος οπαδός του Ελληνισμού και της Μ. Εκκλησίας. Εν ταις επαρχίαις Αχρίδος, Βιτωλίων, Φλωρίνης (εντός των καζάδων τούτων υφίστανται και πληθυσμός ελληνοβλαχικός ουχί μικρού λόγου άξιος), Πριλάπου, Τικβεσίου, Βοδενών, Γιανιτσών, Δοϊράνης, Αβρέτ Ισαρίου, Στρουμνίτσης, Πετριτσίου, Δεμηρισαρίου, Ζίχνης, Σερρών (ο πληθυσμός της πόλεως Σερρών, της κώμης Νιγρίτης και εκ των περί αυτός χωρίων είναι καθαρώς ελληνόφωνος), Μελενίκου και Νευροκόπης, ο χριστιανικός πληθυσμός είναι ωσαύτως δίγλωσσος, αλλ' ελληνοβουλγαρικός, ομιλών δηλαδή την ελληνικήν και την βουλγαρικήν εν ταις πόλεσι και ταις κώμαις των μικρόν ανωτέρω μνησθεισών επαρχιών ή Καζάδων, εν δε τη υπαίθρω χώρα, ήτοι εν τοις χωρίοις λαλείται μόνον η βουλγαρική. Αλλ' όμως και ο δίγλωσσος ελληνοβουλγαρικός πληθυσμός και ο της υπαίθρου χώρας βουλγαρόφωνος εμμένει ευσταθής εις την πατρώαν ευσέβειαν και αφοσιωμένος εις το Οικουμενικόν Πατριαρχείον, χρώμενος τη ελληνική γλώσση εν ταις εμπορικαίς συναλλαγαίς και εν ταις ανταποκρίσεσιν αυτού απαραλλάκτως ως ο ελληνοαλβανικός πληθυσμός και θεωρεί εαυτόν ως μέλος της ελληνικής εθνότητας. Ανέρχεται δε ο χριστιανικός ούτος πληθυσμός της βορείου ζώνης του νοτίου τμήματος της Μακεδονίας ό,τε ελληναλβανικός και ο ελληνοβλαχικός και ο ελληνοβουλγαρικός εις πεντακόσιας πεντήκοντα οκτώ χιλιάδας ψυχών, ήτοι 558.000. (Έκθεση προξένου Θεσσαλονίκης Πέτρου Λογοθέτη προς ΥΠΕΞ από 8 Φεβρουαρίου 1884 με τίτλο "Υπόμνημα περί της συγχρόνου Ελληνικής Μακεδονίας και της Μακεδονίας εν γένει")