Το γλωσσικό ζήτημα

Σύγχρονες προσεγγίσεις

Με την απόσταση ασφαλείας που επιτρέπει η απομάκρυνση από τις οξείες φάσεις του "γλωσσικού ζητήματος" και κυρίως με τη νηφαλιότητα που εξασφαλίζει η επίσημη λύση του προβλήματος από την ελληνική Πολιτεία το 1976 μπορούμε σήμερα με νέες προσεγγίσεις των αρχών του 21ου αιώνα να μελετήσουμε το "ζήτημα" που ταλάνισε τους Έλληνες και την Ελλάδα κυρίως τους τελευταίους δύο αιώνες. Χωρίς εντάσεις και φανατισμούς, με την αντικειμενική ματιά του μελετητή-ερευνητή και τη σιγουριά ενός οριστικά πια λυμένου ζητήματος στον πιο ασφαλή χώρο, στη συνείδηση του Έλληνα πολίτη. Κανείς σήμερα δεν διανοείται να θέσει θέμα γλώσσας, με την έννοια της διαμάχης Καθαρεύουσας - Δημοτικής. Συνειδητά ή ασυνείδητα, όσοι παραπονούνται σήμερα για το επίπεδο χρήσης της γλώσσας μας -και είναι πολλοί- θέτουν, στην πραγματικότητα, θέμα "ποιότητας" στον τρόπο που χρησιμοποιούμε τη γλώσσα στην επικοινωνία μας (γραπτή και προφορική) και όχι βεβαίως ζήτημα επιλογής αυτής ή εκείνης της μορφής της ελληνικής γλώσσας, όπως συνέβαινε με άλυτο το γλωσσικό μας ζήτημα. Υπό αυτές τις συνθήκες (ευνοϊκές για μια νηφάλια θεώρηση του ζητήματος) και δοθέντος ότι το 1976 η απόφαση για τη λύση του γλωσσικού ζητήματος ελήφθη ομόφωνα από όλους τους βουλευτές και τα κόμματα της Βουλής, είναι κατανοητή και επαινετή -φρονώ- η πρωτοβουλία του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων να μελετηθεί, με τα σημερινά δεδομένα, το γλωσσικό ζήτημα από μια σκοπιά που δεν θα ήταν δυνατή παλιότερα στη δίνη του γλωσσικού. Σ' αυτό το πνεύμα και σ' αυτή την πρωτοβουλία ανταποκρίνεται η παρούσα, επιστημονική καθαρώς, προσπάθεια για μια σύγχρονη θεώρηση του γλωσσικού ζητήματος. Αυτό που επιδιώχθηκε ήταν να εξασφαλίσουμε μια πολύπλευρη και πολυφωνική θεώρηση του γλωσσικού ζητήματος στην εξέλιξη του από ειδικούς μελετητές, οι οποίοι αναλύουν ποικιλία θεμάτων και όψεων του γλωσσικού, συμπεριλαμβανομένων και των προσώπων που έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε αυτό. Σκοπός του έργου είναι να εξεταστούν συνολικά και να φωτιστούν έννοιες, σχέσεις και καταστάσεις που δεν έχουν πάντοτε εξεταστεί υπό το πρίσμα που επιτρέπει σήμερα η απόσταση από τα γεγονότα και η παρεμβληθείσα επιστημονική έρευνα σε πλείστα συναφή πεδία. Έτσι, με μεγάλη προσοχή παρακολουθούμε πώς ένα ρομαντικό κίνημα επιστροφής σε μια παλαιότερη -· μορφή της ελληνικής γλώσσας (αττικισμός) γεννά ένα μείζον θέμα διάσπασης της χρήσης της Ελληνικής που διαρκεί επί αιώνες (γλωσσική διμορφία) για να εξελιχθεί στους δύο τελευταίους αιώνες σε μια γλωσσική σύγκρουση με χαρακτηριστικά εμφύλιου διχασμού, στο γνωστό "γλωσσικό ζήτημα". Ειδικοί (γλωσσολόγοι, φιλόλογοι, ιστορικοί) αναλύουν από νέα σκοπιά γνωστές, λιγότερο γνωστές και άγνωστες πλευρές του γλωσσικού, πολυπαραμετρικού από τη φύση του. Δοθέντος ότι η γλώσσα επηρεάζει την έκφραση ενός έθνους σε όλα τα επίπεδα -την εκπαίδευση, τη διοίκηση, την επιστήμη, τη λογοτεχνία, τα γράμματα γενικότερα, τη διανόηση, την κοινωνία, τον πολιτικό λόγο κ.λπ.- και, τελικά, την ίδια τη σκέψη, τον πολιτισμό και την παράδοση μιας χώρας, είναι επιβεβλημένο η πορεία της γλώσσας και το γλωσσικό ζήτημα, όπου υπάρχει, να εξετάζονται από πολλούς και από πολλές πλευρές. Καμιά φορά ακόμη και τα ίδια θέματα, πρόσωπα και ιδέες είναι καλό να προσεγγίζονται από περισσότερους μελετητές (πράγμα που επιδιώχθηκε εδώ), ώστε να αναδεικνύονται και διαφορετικές όψεις τους. Γι' αυτό κι έγινε το αυτονόητο για μας: οι συγγραφείς των μελετών (κεφαλαίων και άρθρων) του τόμου εξέφρασαν ελεύθερα τις θέσεις τους όπως βγαίνουν από την έρευνά τους, χωρίς να επιδιωχθεί η παραμικρή "σύγκλιση απόψεων" εκ μέρους του επιμελητή της έκδοσης του έργου. [...] (από τον πρόλογο του βιβλίου) Περιλαμβάνονται τα κείμενα: - Πρόλογος του επιστημονικού επιμελητή - Γεώργιος Μπαμπινιώτης, "Εισαγωγή: από το γλωσσικό ζήτημα σε ένα πρόβλημα ποιότητας στη χρήση της γλώσσας μας" - Θαβώρης Αντώνιος, "Οι απαρχές του γλωσσικού ζητήματος: Αττικισμάς - Γλωσσική διμορφία". - "'Επίσημη' έναρξη του γλωσσικού ζητήματος: Ιώσηπος Μοισιόδαξ - Ευγένιος Βούλγαρις". - "Από τη γλωσσηματική (ιδιωματική) γλώσσα στην αιρετή γλώσσα (Καθαρεύουσα): Δημήτριος Καταρτζής - Λάμπρος Φωτιάδης, Δανιήλ Φιλιππίδης - Γρηγόριος Κωνσταντάς" - Κωνσταντίνος Γ. Κασίνης, "Ο εκκλησιαστικός δημοτικισμός: από τις αρχές του 16ου έως τα μέσα του 18ου αιώνα" - Ιώ Μανωλέσσου - Δήμητρα Θεοφανοπούλου-Κοντού, "Γραμματικές της Νεότερης Ελληνικής: από το Νικόλαο Σοφιανό (περ. 1550) έως το Δημήτριο Βενιέρη (1799)" - Μιχάλης Γ. Μερακλής, "Το γλωσσικό ζήτημα στους χρόνους του νεοελληνικού Διαφωτισμού: Αδαμάντιος Κοραής" - Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου, "Παναγιώτης Κοδρικάς: ο πρώτος αντικοραϊστής" - Γιώργος Ανδρειωμένος - Χρυσούλα Καραντζή, "Οι απόψεις των προδρόμων υπέρ μιας κοινής γλώσσας με αφετηρία τη γλώσσα της λογοτεχνίας: Ρήγας Φεραίος - Ιωάννης Βηλαράς - Αθανάσιος Χριστόπουλος" - Κυριάκος Σ. Κατσιμάνης, "Προτάσεις κατάργησης της ιστορικής ορθογραφίας: Αθανάσιος Ψαλίδας - Ιωάννης Βηλαράς" - Ειρήνη Καλιτζοπούλου - Παπαγεωργίου, "Αιολοδωρική θεωρία" - Νικόλαος Πανελίδης, "Αρχαϊσμός - Νεοαττικισμός: Νεόφυτος Δούκας - Στέφανος Κομμητάς - Κωνσταντίνος Οικονόμος - Σκαρλάτος Βυζάντιος - Κλέων Ρίζος Ραγκαβής - Παναγιώτης Σούτσος - Αναστάσιος Λευκίας Γεωργιάδης - Γεώργιος Μιστριώτης" - Ναπολέων Σ. Μήτσης, "Νικηφόρος Θεοτόκης: ο εισηγητής της απλής Καθαρεύουσας" - Κωνσταντίνος Μηνάς, "Γλωσσικές αντιμαχίες: Κωνσταντίνος Ασώπιος - Παναγιώτης Σούτσος, Κωνσταντίνος Κόντος - Κωνσταντίνος Ασώπιος, Δημήτριος Βερναρδάκης - Κωνσταντίνος Κόντος, Γεώργιος Χατζιδάκις - Δημήτριος Βερναρδάκης" - Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, "Ευαγγελικά και Ορεστειακά" - Παναγιώτης Δ. Μαστροδημήτρης, "Επτανησιακή γλωσσική θεωρία: 1818-1911" - Γιώργος Ανδρειωμένος - Χρυσούλα Καραντζή, "Ανδρέας Κάλβος" - Γεράσιμος Ζώρας - Μαρία Δημάκη, "Γλωσσικές απόψεις της Παλαιάς Αθηναϊκής Σχολής: 1830-1880" - Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, "Ο Κωστής Παλαμάς και η γλώσσα" - Δημήτρης Δημηρούλης, "Εμμανουήλ Ροΐδης - Κωνσταντίνος Καβάφης - Γιώργος Σεφέρης" - Ιουλίττα Ηλιοπούλου, "Ο Οδυσσέας Ελύτης και η γλώσσα" - Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου, "Η στάση του Ελευθέριου Βενιζέλου στο γλωσσικό: το Σύνταγμα του 1911" - Γεώργιος Μπαμπινιώτης, "Γιάννης Ψυχάρης: η ηγετική μορφή στήριξης της Δημοτικής και η επιστημονική συμβολή του στη μελέτη της Ελληνικής" - "Γεώργιος Χατζιδάκις: η θέση του στο γλωσσικό ζήτημα και η συμβολή του στην αποκατάσταση της γλωσσικής μας ταυτότητας" - Ναπολέων Σ. Μήτσης, "Ο νέος δημοτικισμός: Μανόλης Τριανταφυλλίδης" - Παναγιώτης Χ. Ζιώγας, "Ο Εμμανουήλ Κριαράς και το γλωσσικό ζήτημα" - Θανάσης Νάκας, "Αχιλλέας Τζάρτζανος: η γλωσσική του δικαίωση" - Θεόδωρος Μωυσιάδης, "Το γλωσσικό ζήτημα από την οπτική γωνία των ξένων γλωσσολόγων" - Ναπολέων Σ. Μήτσης, "Η διδασκαλία της γλώσσας στο σχολείο: νομοθετικές ρυθμίσεις" - Χρίστος Λ. Τσολάκης, "Η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση από το 1976 και μετά" Επίμετρο - Γεώργιος Μπαμπινιώτης, "'Σχολές' του γλωσσικού ζητήματος: Σχολή των Αθηνών - Σχολή της Θεσσαλονίκης" - "Για τη συμβολή μερικών από τους πρωταγωνιστές του γλωσσικού ζητήματος: Αδαμάντιος Κοραής - Μανόλης Τριανταφυλλίδης - Νικόλαος Ανδριώτης - Αγαπητός Τσοπανάκης - Γεώργιος Κουρμούλης"