Ιστορίες του ελληνικού βιβλίου

Εκδότες και τυπογράφοι, συγγραφείς και μεταφραστές, οπαδοί και αντίπαλοι του Διαφωτισμού, τα ελληνικά τυπογραφεία της Βενετίας, η Πατριαρχική Τυπογραφία της Κωνσταντινούπολης κι ακόμη: συνδρομές και συνδρομητές, κυκλοφορίες, ζητήματα βιβλιογραφικά (με το μεγάλο έργο του Emile Legrand να δεσπόζει), το αναγνωστικό κοινό και τα είδη του βιβλίου, από τις λαϊκές φυλλάδες και τα θρησκευτικά έντυπα μέχρι το νεωτερικό επιστημονικό βιβλίο: Μέσα από τις σελίδες του τόμου αυτού αναδεικνύεται ένας ολόκληρος κόσμος, άγνωστος εν πολλοίς και γοητευτικός, όχι μόνο για τους ερευνητές αλλά γενικότερα για τον βιβλιόφιλο και τον φιλίστορα. Το έργο σχεδιάστηκε από τον ίδιο τον Φίλιππο Ηλιού· δικός του και ο τίτλος. Ο τόμος, με εκδοτική φροντίδα της Άννας Ματθαίου, του Στρατή Μπουρνάζου και της Πόπης Πολέμη, συγκεντρώνει μικρά και μεγαλύτερα κείμενά του σχετικά με το ελληνικό βιβλίο -δυσπρόσιτα και δυσεύρετα τα περισσότερα. Άλλα ξαναδουλεμένα από τον ίδιο και άλλα στην πρώτη τους μορφή (ο συγγραφέας δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει, όπως το επιθυμούσε, τη νέα αυτή επεξεργασία), τα μελετήματα του τόμου διαγράφουν, ωστόσο, σαφώς το περίγραμμα μιας κοινωνικής ιστορίας του ελληνικού βιβλίου και του ελληνόγλωσσου αναγνωστικού κοινού από την Τουρκοκρατία ώς τον 19ο αιώνα, με την επιμονή στη λεπτομέρεια και τη συνθετική δεινότητα που χαρακτηρίζουν το σύνολο του έργου του συγγραφέα. Η βιβλιογραφία και η ιστορία του ελληνικού βιβλίου υπήρξε ένας από τους κατεξοχήν τομείς έρευνας του Φίλιππου Ηλιού. Και η συμβολή του στη διεύρυνση των γνώσεών μας, αλλά και των ερευνητικών οριζόντων, στο πεδίο αυτό στάθηκε τόσο καθοριστική που είναι αδύνατον, σήμερα, να μιλήσουμε για την ιστορία του ελληνικού βιβλίου και της ανάγνωσης χωρίς να μιλήσουμε για το έργο του.