Ελληνομουσείον: Επτά αιώνες ελληνικής ζωγραφικής: Α': Τα κάτοπτρα του Παραδείσου

Από πού αρχίζει άραγε αυτή η περιπέτεια της εικόνας στον τόπο μας και μέχρι πού εξικνούνται τα όρια της εθνικής μας σχολής. Θα όριζα ως συμβολική αφετηρία την επαύριον της Αλώσεως, το ελληνικό Quattrocento, τη στιγμή δηλαδή που σημειώνεται η μετάβαση απ' τον ανώνυμο "δούλο Θεού" σε επώνυμο αστό, με επίγνωση της προσφοράς και του ταλέντου του. Τότε επίσης κωδικοποιείται μια νεοελληνική "κοινή" των μορφών, με στοιχεία από το διεθνές γοτθικό στιλ, την ιταλική Αναγέννηση και την ακαταμάχητη maniera bizantina, τότε ακμάζουν κέντρα όπως ο Χάνδακας, η Κέρκυρα, ο Άθως, η Λευκωσία, η Βενετία των Γραικών κ.ά. Και είναι τότε που αποκτούσαμε τους πρώτους μας "διεθνείς" δημιουργούς -το όνειρο έκτοτε κάθε Έλληνα καλλιτέχνη- όπως τον Μιχαήλ Δαμασκηνό ή τον τρομερό Δομήνικο... Πιστεύω πως αυτό που ονομάζουμε "νεοελληνική ζωγραφική" συγκροτείται αισθητικά και ιδεολογικά κατά την εποχή που, μέσω μιας πολυεθνοτικής διαλυμένης αυτοκρατορίας, αναδύεται ευδιάκριτος ο εθνικός μας κορμός. Μια ιστορία για την ελληνική ζωγραφική, λοιπόν, οι απαρχές της οποίας δεν μπορεί να ν' ανιχνεύονται στην παλαιολόγεια αναγέννηση και τους μορφοπλαστικούς τύπου που αυτή η τελευταία κληροδότησε στο έθνος κατά την περίοδο της δοκιμασίας του. Η νεοελληνική τέχνη και ο νεοελληνικός πολιτισμός είναι φαινόμενα που προηγούνται κατά πολύ της εθνοτικής συνειδήσεως και των εθνικών κρατών του 19ου αιώνα. Το "γένος" λοιπόν καταγράφεται και ορίζεται με συναισθηματική ζέση και επιστημονική σαφήνεια μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, όταν δηλαδή προέκυψε δραματικά η ανάγκη αυτοπροσδιορισμού. Τότε που οι "Ρωμαίοι" ονομάστηκαν επίσημα "Έλληνες" για να καταλήξουν αργότερα "Ρωμαίοι". Ο πρώτος τόμος περιέχει τις ενότητες κειμένων & έργων: - "Η εικόνα συνιστά λόγο" - "Οι απαρχές" - "Παλαιολόγεια και υστεροβυζαντινή τέχνη" - "Οι Κρήτες δείχνουν τον δρόμο" (εισαγωγικά, και:) - "Φαγιούμ, τα κάτοπτρα της ζωής" - "Η ματαιωμένη Αναγέννηση" - "Εικόνες, τα κάτοπτρα του παραδείσου"