Ιστορία του ελληνικού κράτους 1830-1920

[set δύο τόμων] Ο τίτλος "Ιστορία του ελληνικού κράτους" είναι μια βραχυλογία, μια απλούστευση. Το κράτος είναι ένα πρίσμα, ένας φακός, ένα κέντρο εστίασης, ένας τρόπος να φέρουμε μέσα στο οπτικό μας πεδίο την κοινωνία που παρατηρούμε. Αμέσως μετά, όμως μπορούμε να εστιάσουμε το βλέμμα μας στους ανθρώπους. Το ελληνικό κράτος δημιουργείται το 1828 εκ του μηδενός και, έως το 1920, αλλάζει ριζικά την ζωή των ανθρώπων που το δημιούργησαν με την φαντασία τους και με την επαναστατική τους πράξη. Τους επιβάλλει την αυθεντία και την νομιμότητά του, την βία και την εξουσία του· ελέγχει την αναμεταξύ τους βία· τέμνει, δικάζει και τιμωρεί· δεσμεύει την Εκκλησία χωρίς να υποτάσσει, την προσκυνά και την χρησιμοποιεί, στηρίζει επάνω της μέγα μέρος της δικής του νομιμότητας· εκπαιδεύει τους νέους και τις νέες, τους μαθαίνει τον νόμο, την τάξη, την υποταγή, την εξίσωση έθνος-κράτος, τον πατριωτισμό. Με άλλα λόγια, το νεαρό ελληνικό κράτος επιβάλλει στους ανθρώπους ό,τι εν πολλοίς επιβάλλουν όλα τα κράτη. Και εκείνοι με τη σειρά τους, το ανέχονται, το αποδέχονται, το απορρίπτουν, το υποκύπτουν, το περιβάλλουν με τα εθνικά σύμβολα, το διεκδικούν, εξεγείρονται, το καταλύουν προς στιγμήν για να το θεσμίσουν εξ υπαρχής, το στηρίζουν, το στελεχώνουν, το διαβρώνουν, το χρησιμοποιούν εναντίον αλλήλων, ζητούν την διαιτησία του. Εκείνοι, διατυπώνουν τις εθνικιστικές του φαντασιώσεις· εκείνες, μεταδίδουν στα παιδιά τους τις αλυτρωτικές του ανάγκες και προσδοκίες και, όλοι, μαζί, ακολουθούν τις σημαίες του, τροφοδοτούν με φόρους τα ταμεία του και με το αίμα τους πολέμους του. Γράφοντας το βιβλίο αυτό, σκοπός μου δεν ήταν να διηγηθώ "τι έγινε", αλλά να κατανοήσω το "γιατί έγινε". Δεν ήταν να διηγηθώ μια ιστορία, την ιστορία, αλλά να την ερμηνεύσω. Και με τον σκοπό αυτόν, ήθελα να μιλήσω όχι μόνο στον ειδικό αναγνώστη, τον ιστορικό, τον κοινωνιολόγο, τον οικονομολόγο, τον φοιτητή. Ήθελα να μιλήσω, ίσως ακόμη περισσότερο, στους γενικούς αναγνώστες και αναγνώστριες. Είναι τα πρόσωπα που περιδιαβάζουν συνεχώς στην σκέψη του κάθε συγγραφέα και οδηγούν το χέρι και την καρδιά του· πρόσωπα που έχουν από τον συγγραφέα δύο απαιτήσεις: να μοιραστεί μαζί τους την όποια γνώση του, προσφέροντάς τους και ολίγη τέρψη. Δύο μόνο απαιτήσεις, αλλά μεγάλες: επιβάλλουν στον συγγραφέα σαφήνεια και απλότητα γραφής, και μια ελάχιστη, έστω, καλαισθησία. Άλλωστε, αυτοί είναι νομίζω οι μόνοι τρόποι που έχει και ο συγγραφέας για να πλησιάσει πραγματικά ή, όπως λέμε, να "κοιτάξει στα μάτια" τον αναγνώστη.