Θεός και κράτος

Το κείμενο που δημοσιεύουμε σήμερα με τον τίτλο "Θεός και κράτος" είναι στην πραγματικότητα απόσπασμα γράμματος ή έκθεσης. Συνταγμένο όπως και τα περισσότερα γραφτά του Μπακούνιν, έχει το ίδιο τεχνικό μειονέκτημα, την έλλειψη αναλογιών. Άλλωστε διακόπτεται ξαφνικά: όλες οι έρευνες μας για να βρούμε το τέλος του χειρογράφου αποδείχτηκαν μάταιες. Ο Μπακούνιν δεν είχε ποτέ τον αναγκαίο χρόνο για να ολοκληρώσει τα έργα που άρχιζε. Προτού τελειώσει το ένα είχαν ήδη αρχίσει άλλα. "Η ίδια μου η ζωή είναι ένα απόσπασμα", συνήθιζε να λέει σ' όσους κριτικάριζαν τα γραφτά του. Πάντως οι αναγνώστες του "Θεός και κράτος" δε θα κρίνουν ασφαλώς περιττή τη δημοσίευσή του, οσοδήποτε ατελές κι αν είναι. Τα διάφορα ζητήματα φαίνεται να εξετάζονται με μοναδική διαύγεια και ζωτικότητα επιχειρηματολογίας. Απευθυνόμενος δικαιολογημένα στους καλόπιστους αντιπάλους, ο Μπακούνιν αποδεικνύει το παράλογο της πίστης τους στη θεία εξουσία, το θεμέλιο όλων των κοσμικών εξουσιών. Αποδεικνύει την καθαρά ανθρώπινη καταγωγή όλων των κυβερνήσεων. Τέλος, δίχως να σταθεί καθόλου στις ρίζες του κράτους που ήδη έχουν καταδικαστεί από το κοινό αίσθημα, όπως η φυσική ανωτερότητα, η βία, η αριστοκρατική καταγωγή και η περιουσία, ανασκευάζει τη θεωρία που θα ανέθετε στην επιστήμη της διακυβέρνησης των κοινωνιών. [...]